Open Access (pol. otwarty dostęp) - wolny, trwały, powszechny i natychmiastowy dostęp do cyfrowych form zapisu danych i treści naukowych oraz edukacyjnych dla każdego użytkownika sieci.

Open Access to ruch naukowy, który rozwija się od lat 90. i działa w kierunku otwartego modelu komunikacji naukowej. Rozpowszechnianie wiedzy w tym modelu to otwarte repozytoria, blogi naukowe, e-laboratoria oraz otwarte czasopisma. Genezą ruchu Open Access są obecne realia, w których badania naukowe finansowane są z pieniędzy publicznych, podczas gdy autorskie prawa majątkowe po opublikowaniu wyników badań nie należą do ich twórców lecz przechodzą na wydawców. Głównymi klientami wydawnictw są biblioteki, które również pieniądze na zakup otrzymują z funduszy publicznych. Prywatne wydawnictwa rozkwitają kosztem publicznych wydatków na rozwój wiedzy i nauki oraz działalności edukacyjnej.

Główne modele ruchu Open Access:

Repozytoria - tzw. zielona droga (green road). Autor dokonuje tak zwanej autoarchiwizacji, czyli umieszcza w otwartym repozytorium kopię swojej publikacji (wprowadza niezbędne metadane i dodaje tekst w odpowiednim formacie). Obecnie wszystkie repozytoria można wyszukiwać na portalu Open DOAR (Directory of Open Access Repositories).
Istnieją dwa rodzaje repozytoriów:

• repozytoria instytucjonalne (np. uniwersyteckie) - gromadzą: artykuły, dysertacje naukowe, wykłady i inne materiały zarchiwizowane przez swoich pracowników,
• repozytoria dziedzinowe (np. ELIS) - gromadzą materiały dotyczące jednej dziedziny.

Czasopisma otwarte - tzw. złota droga (gold road). Publikowanie artykułów w naukowych, recenzowanych czasopismach z otwartym dostępem. DOAJ (Directory of Open Access Journals) to portal, na którym znajdują się wszystkie otwarte czasopisma.

Istnieje wiele innych, ważnych dla nauki i edukacji zasobów, zaliczanych do otwartych:

• biblioteki cyfrowe i inne zasoby,
• otwarte materiały edukacyjne.

Twórcy nie zrzekają się swoich praw autorskich. Publikowanie treści wiąże się z wolnymi licencjami np. Creative Commons. Autorzy publikując swoje prace w Open Access zyskują:

• szybkie upowszechnienie,
• wzrost cytowania,
• wzrost widoczności,
• nawiązywanie kontaktów,
• bezpłatną promocję.

Twórcy, którzy chcą aby ich praca była dostępna w Open Access powinni:

• publikować w recenzowanych czasopismach z listy DOAJ,
• wykorzystywać krajową licencję Springer Open Choice,
• umieszczać w wybranych Bibliotekach Cyfrowych publikacje związane z dziedzictwem kulturowym czy historią nauk,
• sprawdzić politykę otwartości swojego wydawcy w serwisie Sherpa RoMEO.

Otwarty mandat - wymóg, aby publikacje prezentujące wyniki badań finansowanych ze środków publicznych były bezpłatnie dostępne w sieci Internet. W serwisie ROARMAP można sprawdzić ile instytucji naukowych na świecie przyjęło otwarty mandat.
Open Access Week (Tydzień Otwartego Dostępu) - międzynarodowe wydarzenie obchodzone od 2006 r., promujące tę formę udostępniania informacji w sieci. Jego celem jest uświadamianie naukowcom, jakie korzyści płyną z powszechnego dostępu do treści naukowych.

Źródła:

1. Otwarty dostęp do publikacji naukowych : kwestie prawne / K. Siewicz. Warszawa, 2012 (CC BY 3.0 PL).
2. Otwarta nauka, czyli dobre praktyki uczonych / P. Szczęsny. Toruń, 2013 (CC BY-SA PL 3.0).
3. Otwarta nauka: prawo autorskie i wolne licencje / E. Majdecka, K. Strycharz. Warszawa, 2018 (CC BY 4.0).

Pomocne linki:
Atlas Zasobów Otwartej Nauki 2.0 (AZON)
Global Open Access Portal
Koalicja Otwartej Edukacji
Open Access Directory
Open Access Map
Open Access (EBIB)
Otwarta Nauka
Przewodnik po Otwartej Nauce
Repository 66 (wizualizacja danych z ROAR i OpenDOAR w formie mapy świata).
Warsztat Badacza Emanuel Kulczycki
Wyszukiwarki zbiorów Open Access